Met kunstmatige intelligentie kunnen we eeuwig voortleven

‘You could become virtually immortal’

Regieduo Moritz Riesewieck en Hans Block (The Cleaners, Made to Measure) kwamen de bovenstaande zin op een website waar ze per toeval belandden. ‘We dachten: dat moet wel een soort goedkope scam zijn,’ vertelt Riesewieck via Zoom vanuit het Duitse Kemnitz. ‘Maar er was een wachtlijst en we waren nieuwsgierig genoeg om ons in te schrijven.’

Het bleek geen scam te zijn, maar een initiatief van een onderzoeker van het Massachusetts Institution of Technology (MIT). ‘Een Hongaarse academicus die helaas een te grote belofte had gemaakt, want zijn technologie bleek onwerkbaar. Hij moest dertigduizend wachtenden teleurstellen.’

Ondanks de teleurstelling was het regieduo geprikkeld. Ineens stonden Riesewieck en Block voor de poort van de ‘digital afterlife industry’, een wereld van startups die kunstmatige intelligentie gebruiken om overleden familieleden en geliefden een digitaal tweede leven te bieden. In hun nieuwe documentaire Eternal You belichten zij de soms hoopvolle maar vooral zorgwekkende aspecten van deze ondernemingen.

Het duo volgt gebruikers en ontwikkelaars van deze nieuwe technologie. Mensen die met hun overleden dierbaren chatten, een vrouw die een stembot laat maken van haar vader, een tech-ondernemer die digitale, autonome ‘mensen’ ontwikkelt. Wat doet het met mensen om weer met hun overleden dierbaren te praten? En wie neemt de verantwoordelijkheid voor de ingrijpende psychologische gevolgen?

Riesewieck: ‘De werktitel was heel lang Eternal Me, omdat we dachten dat deze hele industrie draaide om mensen die na hun dood wilden voortbestaan. Elon Musk en Peter Thiel, dat soort types. Witte, Libertarische mannen die gruwen van het idee dat de wereld ook zonder hen door zal draaien. Dat vonden we eigenlijk niet zo interessant, omdat het zo narcistisch en voorspelbaar was.’

Me werd You toen de regisseurs zich verdiepten in de cliënten van de startups. Het gros daarvan bleek helemaal geen onsterfelijkheidswens te hebben, maar zocht naar manieren om in contact te blijven met gestorven dierbaren. Riesewieck: ‘Het waren mensen die de dood van een ouder of geliefde niet konden accepteren en op een of andere manier met ze in contact wilden blijven. Ze zochten verlossing via kunstmatige intelligentie.’

In de documentaire legt socioloog Sherry Turkle een verband tussen dit soort technologie en de rol van religie. Beide beloven volgens haar hetzelfde: voortgang na de dood. Riesewieck: ‘Mensen hebben nooit echt om kunnen gaan met het idee dat het leven eindig is. Daarom houden we ons al eeuwenlang vast aan allerlei religieuze opvattingen over het hiernamaals. Tegenwoordig vinden steeds minder mensen hun heil in religie, maar dat wil niet zeggen dat ze geen verlossing meer zoeken. Daar zijn alleen nieuwe vormen voor nodig.’

En simpelweg leren accepteren dat het leven eindig is? Te makkelijk gedacht, vindt Riesewieck. ‘In veel van de gevallen die we onderzochten, ging het om plotselinge sterfgevallen. Nabestaanden bleven achter met vragen en schuldgevoelens. Ze verlangden naar dat laatste gesprek, dat bij leven niet meer plaatsvinden.’

Nu religieuze vormen van rouw hun kracht verliezen, zien tech-bedrijven een verdienmodel in de wens van de mens om ook na de dood in contact te blijven met hun geliefden. Experts maken zich zorgen over dit ‘doodskapitalisme’.

Die zorgen krijgen in Eternal You een gezicht in de vorm van een Amerikaanse computerprogrammeur: Jason Rohrer. Hij is de oprichter van Project December, een AI-platform waar je voor een tientje kunt communiceren met overleden dierbaren. Zijn chatbot simuleert realistische gesprekken door de digitale identiteit (zoals sociale media- en sms-berichten) van de overledenen te doorzoeken en zo de AI te ‘voeren’ met persoonlijke informatie. Hoofdpersoon Christi haalt troost uit het idee dat ze via Project December met haar overleden vriend kan blijven communiceren, totdat de chatbot vertelt dat hij ‘in de hel’ is. Het voorval laat Christi niet meer los.

Riesewieck: ‘Rohrer is een interessant figuur. Hij is er compleet van overtuigd dat wat hij doet oké is en dat hij geen verantwoordelijkheid draagt voor de manier waarop mensen met zijn chatbot omgaan. Hij gelooft heilig in de ideologie dat elke volwassene verantwoordelijk is voor diens eigen acties. Op zijn website staat een kleine disclaimer, maar that’s it.’

Ook wanneer de regisseurs hem vragen of hij zich geen zorgen maakt over de kwetsbare staat van zijn rouwende gebruikers, blijft Rohrer op zijn strepen staan. Riesewieck: ‘Hij meent dat je de capaciteiten van volwassen mensen niet moet onderschatten. Dat iedereen is staat is om menselijke en kunstmatige intelligentie van elkaar te onderscheiden. In zekere zin klopt dat ook, maar ik geloof niet dat dat het probleem is. Dit soort chatbots zijn ontzettend goed in het imiteren van overleden personen. Ze nemen hun schrijfstijl over, vertellen anekdotes en kennen intieme details over hun verleden. En mensen zijn ontzettend goed in het misleiden van hun eigen ratio. Het is dus een combinatie van een behoorlijk capabele AI en onze menselijke aard om te vallen voor illusies.’

Riesewieck vindt dat Rohrer niet genoeg zorg draagt voor de consequenties van zijn diensten. En de regisseur vreest dat zijn gedrag tekenend is voor een hele zwerm van tech-ondernemers. ‘Rohrer is duidelijk niet bezig met de gevoelens van andere mensen, maar dat zouden we niet in de film hebben verwerkt als dat een heel persoonlijke eigenschap van hem was. Het is echt typisch voor de Silicon Valley-spirit. En dat is zorgelijk.’

Een terugkerende stem in Eternal You is die van AI-ethicus Carl Öhman. Hij doet al jaren onderzoek naar de digital afterlife industry en is een voorvechter van strengere regulering. Riesewieck: ‘Öhman zegt dat als je een zelfrijdende auto op de markt introduceert en deze voor talloze verkeersdoden zorgt, je ook niet de schuld aan de AI kunt geven. Dan is je product te gevaarlijk om te gebruiken. Als je als uitvinder van een technologie niet kunt garanderen dat je product geen schade zal veroorzaken, dan moet een instelling de productie reguleren.’

Dat de schade die AI-chatbots toebrengen zwaar kan zijn, blijkt wel uit fragmenten van een hoorzitting uit 2023 voor een commissie van de Amerikaanse Senaat met onder meer topman Sam Altman van OpenAI, het bedrijf achter ChatGPT. AI-onderzoeker Gary Marcus vertelt hier een schokkende anekdote over een Belgische man die begin 2023 een einde aan zijn leven maakte nadat een chatbot hem daartoe aanzette.

Riesewieck: ‘De Europese Unie heeft afgelopen augustus de Verordening Kunstmatige Intelligentie in werking laten treden. Deze categoriseert AI-services op basis van de risico’s van het gebruik. Hoe hoger het risico, hoe strenger de eisen en verplichtingen om toegang te krijgen tot de markt. Dat is een stap in de goede richting, maar vaak komen de risico’s te laat aan het licht. Ook bij rouwende gebruikers, omdat mensen hun gebruik van deze technologieën geheimhouden. Ze schamen zich, zijn bang dat anderen hen naïef zullen vinden.’

Riesewieck is daarom blij dat hij, samen met zijn artistieke partner, de eerste persoonlijke ervaringen met deze technologie heeft kunnen vastleggen. ‘Onze film geeft geen compleet, up-to-date beeld van deze ontwikkelingen, maar is wel een belangrijke tijdcapsule. We hopen dat dit verhaal een weg vindt naar politici en beleidsmakers, zodat zij kunnen reflecteren op de schade die dit soort technologieën kunnen veroorzaken.’