'Persoonlijke getuigenissen maken historisch-traumatische gebeurtenissen tastbaar'

‘Ik was heel blij met het verschijnen van Aurora’s Sunrise,’ vertelt Marie-Aude Baronian enthousiast aan de telefoon. Baronian, die op de Universiteit van Amsterdam onder meer colleges geeft over genocide en film en zelf van Armeense afkomst is, signaleert al jaren een gebrek aan films over de Armeense genocide.

‘Er zijn klassieke, reportageachtige documentaires gemaakt, wat kunstwerken en auteurscinema zoals Atom Egoyans Ararat. Maar Aurora’s Sunrise is een toegankelijke film: het laat de gebeurtenissen goed zien en het verhaal wordt expliciet verteld.’

Aurora’s Sunrise is volgens Baronian in emotionele zin heel belangrijk voor de Armeense gemeenschap: ‘Er is nu eindelijk een film die ons verhaal vertelt aan het grote publiek.’

Aurora Mardiganian was veertien jaar toen in 1915 de massamoord op haar volk begon. Met een aantal familieleden werd ze gedwongen deel te nemen aan de dodenmars naar de Syrische Woestijn.

Het was het begin van een lange lijdensweg: ze werd verkocht, verkracht en mishandeld. Haar familieleden stierven een voor een. Uiteindelijk lukte het Aurora te ontsnappen. Ze ontvluchtte het Ottomaanse Rijk en belandde via Sint-Petersburg in New York.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Het werd Aurora’s missie om de gruwelijkheden in Armenië zichtbaar te maken. Haar verhaal werd in 1918 opgetekend door de Amerikaanse journalist Henry Leyford Gates in Ravished Armenia; the Story of Aurora Mardiganian, the Christian Girl, Who Survived the Great Massacres. Het boek werd kort daarna verfilmd onder de titel Auction of Souls.

Tussen de jaren twintig en de jaren negentig was er nauwelijks aandacht voor het verhaal van Mardiganian. Ze verscheen niet meer in de publiciteit en Auction of Souls ging zelfs verloren: van de tachtig minuten film is er slechts twintig minuten materiaal over.

Baronian: ‘Pas in de jaren negentig kwam dat materiaal weer boven water. Zelf wist ik tot zeventien jaar geleden ook niet dat deze film bestond. Iedereen heeft het nu over Aurora als hét icoon van de Armeense genocide, maar er was, ondanks haar enorme roem na het verschijnen van haar memoires en films, jarenlang geen publieke aandacht voor haar. Onder andere door een tentoonstelling in het Genocide Memorial in Yerevan staat haar verhaal weer in de belangstelling.’

De wil om haar verhaal te vertellen via een boek en een film, maakt dat Baronian Aurora Mardiganian ziet als een media-activist avant la lettre. Dit activisme resulteerde erin dat Mardiganian’s verhaal zo extreem kort na de gebeurtenissen, al in 1919, een Hollywoodfilm werd.

In die periode was niet alleen het begrip genocide nog niet in gebruik, ook het fenomeen (collectief) trauma stond nog niet op de radar. Omgaan met overlevenden hiervan was dan ook geen gemeengoed. Zo kon het gebeuren dat de zwaar getraumatiseerde Mardiganian in een verfilming over haar eigen leven belandde en via de filmopnames haar trauma herbeleefde.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Volgens Baronian absoluut uniek in de filmgeschiedenis: ‘Auction of Souls is de allereerste film in de geschiedenis van cinema die een genocide representeert in een tijd waarin het woord genocide nog niet eens bestond. In al die jaren dat ik onderzoek doe naar film en genocide, ben ik zoiets als dit nog nooit tegengekomen.’

Baronian: ‘Nu zouden we het absoluut onethisch vinden om zoiets van een overlevende te vragen. Aurora heeft ongelooflijke dingen meegemaakt tijdens de opnames. Zo brak ze haar enkel tijdens de productie, waardoor ze wilde stoppen met filmen. De promotor van de film vertelde haar juist door te gaan: ze konden het publiek laten denken dat ze de blessure tijdens de gruwelijke gebeurtenissen in haar moederland had opgelopen, om het verhaal meer kracht bij te zetten.’

Baronian ziet Aurora dan ook als een super survivor: ‘Ze overleefde niet alleen de genocide, maar ook de uitbuiting van de Amerikaanse filmindustrie.'

Baronian onderstreept het belang van persoonlijke getuigenissen als die van Mardiganian: ‘We leven in een tijdperk waarin er een overvloed aan beelden is. Op onze smartphones komen constant gruwelijke beelden voorbij. We zijn live getuige van massamoorden die nu plaatsvinden.'

Die overvloed betekent niet dat mensen automatisch meer betrokken zijn. Baronian: 'Op een smartphone scroll je zo snel door alle beelden heen: je ziet het wel, maar je kijkt niet echt. Gebeurtenissen worden snel vergeten, compleet genegeerd of zelfs ontkend. Getuigenissen als die van Aurora maken zaken tastbaar en zijn dus essentieel, vooral voor historisch-traumatische gebeurtenissen die niet collectief op de radar staan of zelfs ontkend worden, zoals het geval is met de Armeense genocide.’

Dat geldt niet alleen voor het publiek. Ook voor de overlevenden van genocides zijn de getuigenissen van groot belang. Baronian: ‘Een ervaring delen kan iemand enorme kracht geven. Voor Aurora was dat ook onderdeel van haar overlevingsdrang: ze wilde overeind blijven om haar verhaal te vertellen.’

Bovendien helpt het verhaal van Mardiganian volgens Baronian om het vrouwelijk perspectief op genocides te benadrukken. ‘We zien vaak bij genocide dat mannen als eerste worden vermoord: die worden gezien als “drager van het ras”. Voor vrouwen verloopt het vaak anders. Ze worden langdurig gemarteld, verkracht en verhandeld.’

Tekst gaat verder onder de afbeelding

De vrouwen die het overleven, dragen vaak trauma en schuldgevoel met zich mee, omdat ze al het geweld hebben overleefd. Baronian: ‘Dat is ook het verhaal van mijn familie: mijn grootmoeder en overgrootmoeder waren de enige overlevenden in de familie. Het is goed dat Aurora's Sunrise toont hoe zwaar dat schuldgevoel en trauma is. Daarnaast laat de film duidelijk zien dat geweld tegen vrouwen een genocidaal wapen is.’

Waar Auction of Souls in 1919 het genocidale geweld expliciet in beeld bracht, om het publiek duidelijk te maken hoe gewelddadig de genocide was èn te overtuigen geld te doneren voor de slachtoffers, hanteert de regisseur van Aurora’s Sunrise een andere strategie.

Baronian vindt de keuze voor een animatiedocumentaire doeltreffend. ’De film draait er niet omheen en vertelt alle gruwelijke gebeurtenissen, maar de animatie maakt het verhaal draaglijk. Het werkt als een soort filter. Niet een filter om dingen te verbergen, maar een die de toeschouwer de ruimte geeft om zich met de film, en dus met het verhaal van Aurora, te verbinden.’

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Bovendien brengt de vorm van Aurora’s Sunrise nog een ander voordeel met zich mee volgens Baronian: ‘Zoals eerder gezegd leven wij, en vooral de jongere generatie, in een oververzadigde audiovisuele wereld. Ik vind het belangrijk dat zij zien dat er ook andere strategieën zijn om informatie tot je te nemen, dat er meer is dan Instagram en YouTube. Een film kijken is een andere manier om je te relateren tot wat je ziet. Het geeft je meer rust en ruimte om na te denken. Aurora’s Sunrise is, als animatiedocumentaire, daar een perfect voorbeeld van.’

Baronian benadrukt hoe belangrijk Aurora’s Sunrise is vandaag de dag: ‘Ik hoop dat mensen tijdens het kijken van Aurora’s Sunrise de connecties zien tussen de genocide in Armenië meer dan honderd jaar geleden en wat er nu gebeurt in de wereld.'

Daar doet het feit dat de film exclusief over de Armeense genocide gaat volgens Baronian niets aan af: 'Ja, de documentaire gaat over de Armeense genocide, het is een getuigenis van één persoon, het speelde zich af in de context van het Ottomaanse Rijk. Maar je kunt niet denken: “dit gaat slechts over honderd jaar geleden.” Dat is onmogelijk. Aurora’s verhaal is het verhaal van wat heel veel vrouwen vandaag de dag in deze fucked up world meemaken.’