Het voorspellen van mogelijk psychische problemen is een risicovolle zoektocht

In meerdere films van Marc Schmidt speelt mentale gezondheid een hoofdrol. Zijn meest recente film Als de nacht maar niet valt is, zo vertelt hij, beschouwender dan zijn eerdere werk, maar ook in deze documentaire staat de psychiatrie centraal.

Preventie speelt een steeds grotere rol in de psychiatrie. Schmidt ziet echter ook dat het vaststellen van een stoornis voor psychiaters soms al erg ingewikkeld is. Schmidt: ‘Hoe kun je dan preventief vaststellen dat iemand een verhoogde kans heeft op psychische problemen later?’

Volgens de regisseur is dat een ingewikkelde, risicovolle zoektocht. Want in wat voor wereld komen we terecht als we gaan voorspellen wie er mogelijk psychische problemen gaat krijgen? Hier wilde Schmidt zich in deze documentaire in verdiepen.

Hij draaide Als de nacht maar niet valt op drie locaties: in Noorwegen, Nederland en de Verenigde Staten.

In Noorwegen start het preventieonderzoek al bij kinderen tussen negen en twaalf jaar. Daar analyseren ze wie een verhoogde kans heeft om op latere leeftijd een depressie of angststoornis te ontwikkelen.

Waar de specialisten in Noorwegen proberen te voorspellen en voorkomen, terwijl er nog geen sprake is van een diagnose, richten onderzoekers zich in Nederland op het voorkomen van een nieuwe psychose. Daar volgt de regisseur Maarten, een man die meedoet aan het onderzoek met het doel een terugval te voorkomen.

In de staat Florida in de Verenigde Staten trof de regisseur de ‘overtreffende trap’ in The Lake Nona Life Project. Hier gaat het niet langer om preventie, maar om optimalisering. Lake Nona is een futuristische smart city met als doel een zo optimaal, gelukkig leven zonder tegenslag. Hier is dus niet alleen sprake van een onderzoek, maar een echte pilot: een stad die is ingericht om deze ‘gezonde levensstijl’ te ondersteunen en te meten of dit werkt.

Als de nacht maar niet valt is een documentaire in observerende stijl. Hoewel zijn mening doorschemert, moedigt Schmidt de kijker aan vooral zelf na te denken: ‘Als ik een film kijk die mij een boodschap door de strot duwt, haak ik af. Natuurlijk heb ik een mening, maar ik zie mezelf niet als activist die per se een verandering teweeg wil brengen. Ik probeer als filmmaker mensen iets te laten ervaren en een gesprek aan te wakkeren. Activisten overtuigen zelden mensen die het niet met hen eens zijn. Ik vind het interessanter om mensen te bereiken die een ander standpunt hebben.'

Waar de film observerend is, deelt Schmidt in gesprek zijn kanttekeningen bij de onderzoeken. Zijn twijfels beginnen in Noorwegen, waar de analyse van symptomen zoals de angst om een volle schoolklas aan te spreken centraal staan. Schmidt: ‘Aan de ene kant zijn dat symptomen die kunnen wijzen op een grotere gevoeligheid om later psychische problemen te krijgen. Maar aan de andere kant zijn dat misschien kinderangsten waar je mee om moet leren gaan. In hoeverre problematiseer je dan op jonge leeftijd normaal kindgedrag?’.

In Nederland voeren specialisten verschillende testen bij Maarten uit om zoveel mogelijk data te verzamelen die aanwijzingen van een eventuele terugval kunnen aantonen. Onderdeel daarvan is een speciaal ontwikkelde app, die onder andere door typgedrag zou kunnen voorspellen dat een psychose nadert. Volgens Schmidt kan het gebruik van deze app een gevaarlijke ontwikkeling zijn. Schmidt: ‘Als je je te veel verlaat op de technologie alleen, kan dat leiden tot een verwaarlozing van het sociale netwerk. Juist terwijl dat belangrijk is in het blijvend herstel.’

In het project in Florida maken bewoners ook gebruik van gezondheidsapps, zoals Finch. Een van hen toont de gezondheidsdoelen die ze voor zichzelf in zo'n app stelt. Dat haar score ‘bovengemiddeld’ is, blijkt onvoldoende. Schmidt: ‘Deze mensen hebben eigenlijk al een perfect leven, maar streven ernaar om de beste versie van zichzelf worden. De innovation officer die de wijk mede ontwierp zegt een rimpelloos bestaan te willen creëren. Daarbij kun je je afvragen: is dat dan een recept voor geluk?’

Over alle onderzoeksfases heeft Schmidt zijn twijfels: roepen ze niet juist meer problemen op? In lijn daarmee is Schmidt kritisch over de manier waarop de individuele verhalen van (mogelijke) psychische patiënten omgezet worden in data. In alle fases meten onderzoekers deze informatie en verzamelen resultaten. De regisseur vraagt zich af: “Worden psychische problemen op deze manier echt voorkomen of wakkeren ze juist aan?” 

Schmidt: ‘Ik ben niet tegen meten en het verzamelen van data an sich. Het kan heel zinvol zijn om statistieken bij te houden. Wat deze onderzoeken tonen is dat mentale zaken heel erg ingewikkeld zijn om te meten, omdat er zo veel verschillende factoren een rol spelen. Het is te complex om tot cijfers te reduceren, zeker op individueel niveau.’

Data lijken al snel objectief, maar de regisseur acht dat onjuist. Volgens Schmidt verbinden onderzoekers daar conclusies aan, waar je op zijn minst serieuze vragen bij moet stellen, wat niet vaak gebeurt. Zo noemt hij dat enkel meten op individueel niveau onvoldoende is: ook sociologische factoren moeten meetellen.

Schmidt: ‘Natuurlijk zijn sommige mentale problemen genetisch of ontstaan vanuit een traumatische ervaring, dat kun je de samenleving niet verwijten. Maar als je kijkt naar het grote aantal mentale problemen dat er nu is en in de laatste jaren toeneemt, dan kun je dat niet alleen op individueel niveau verklaren en voorkomen.’

Volgens de regisseur ligt de grens tussen gezonde preventie en doorgeslagen efficiëntie ‘ergens in Noorwegen’. Schmidt: ‘Ze gaan daar ook behoorlijk ver, maar de onderzoekers daar voeren wel discussie over de verschillende vraagstukken. We kunnen alles online gaan tracken, maar willen we daar als samenleving ook naartoe? Die vraag moeten we niet alleen stellen aan onderzoekers, maar ook aan de samenleving.’