‘Kunst belangrijk vinden is helemaal niet zo vanzelfsprekend’

Een Picasso, twee Monets, een Freud, een Matisse, een Gauguin en een Meijer de Haan. Daar hangen ze dan, keurig opgesteld achter het grote, glazen raam van de Kunsthal in Rotterdam. Het zijn paradepaardjes uit de Triton-collectie van de steenrijke Havenbaronnen-familie Cordia, hier onderdeel van de jubileumtentoonstelling Avant-Gardes.

Radu Dogaru en zijn vrienden zien wat anders: een makkelijke buit achter een lachwekkend beveiligingssysteem. De Roemeense kruimeldieven komen tijdens hun rooftocht zowaar toevallig bij het museum uit, maar het lijkt alsof ze deze werken wel moésten stelen. Zonder al te veel weerstand sluipen ze 's nachts naar binnen en halen ze de topstukken weg.

De roof wordt wereldnieuws, maar de dieven weten eigenlijk niet wat ze zich op de hals hebben gehaald. Ze hebben geen kennis van de kunst(onder)wereld en raken de werken niet kwijt.

Ze worden gearresteerd. En de moeder van hoofddader Dogaru denkt haar zoon te moeten redden door de kunstwerken te laten verdwijnen in de kachel. Daar lijkt het verhaal te eindigen, maar lang niet iedereen is ervan overtuigd dat alle schilderijen in vlammen zijn opgegaan.

Twaalf jaar na dato verschijnt de hybride documentaire Kunstroof (VPRO) van regisseur Jorien van Nes (Goede moeders, Defending Brother no2). In de film brengen acteurs, aan de hand van de originele politieverhoren, het verhaal weer tot leven. Daarnaast geven justitie- en kunstexperts inzicht in de boven- en onderwereld van de kunstsector. 

De befaamde kunstdetective Arthur Brand is van de partij en de voormalige 'meesterinbreker' Octave ‘Okkie’ Durham, die ooit twee schilderijen uit het Van Gogh-museum roofde, kruipt in de hoofden van de dieven. ‘Het zijn verschillende werelden die elkaar in deze film ontmoeten,' vertelt Van Nes aan de telefoon.

Was je een kunstliefhebber voordat je aan deze film begon?

‘Zeker, maar wel een gemiddelde liefhebber, die in Madrid of Parijs naar de grote musea gaat en daar de belangrijke werken wel kent. Ik moet ook zeggen dat het niet per se de kunstwerken zelf waren, die me deden besluiten om deze film te maken. Eerder de bizarre samenloop van omstandigheden in dit verhaal. Van een groep jongens die naar Nederland trekt en daar, zonder al te veel moeite en voorbereiding, een paar topstukken weet te stelen die wij als zeer kwetsbaar en belangrijk beschouwen.

Dat liet me ook inzien dat dat helemaal niet zo vanzelfsprekend is. Dat het ook maar een specifieke groep binnen onze samenleving is, die vindt dat we kunstwerken moeten koesteren en bewaken. En dat we daar met onze poten van af moeten blijven. Vanuit de Kunsthal heerste er blijkbaar ook een gevoel van vertrouwen richting de medemens. Dat die prachtige kunst daar in alle openbaarheid kon hangen.’

Wij hebben als het ware met elkaar ‘afgesproken’ dat bepaalde kunst belangrijk is voor onze samenleving.

‘En het is dan ruw wakker worden als blijkt dat bepaalde mensen helemaal geen deelgenoot van die afspraak zijn. Die dieven snapten die fuzz ook niet. Het ging om verf op papier. Er was niemand dood of zo.’

In je film spelen acteurs de verhoorscènes met de rechercheur na. Heb je ook geprobeerd om de daadwerkelijke dieven voor de camera te krijgen?

‘Ja, ik heb met twee van hen gesproken nadat ze hun straf hebben uitgezeten. Op een terrasje aan de Zwarte Zee. Ik wilde ze natuurlijk het liefst zelf in de film hebben, maar daar wilden ze heel veel geld voor hebben. Daar waren we niet voor in. Je kunt criminelen als Dogaru niet gaan spekken met fondsgeld. Daar zit een journalistieke ingewikkeldheid aan vast.’

Er zijn ook nog andere belangrijke partijen die niet mee wilden werken. De Kunsthal en de Cordia’s.

‘De Kunsthal wilde absoluut niet meewerken. Het is een smet op de reputatie geweest. Bij de Cordia’s dacht ik nog: waarom niet? Misschien vinden we wel een werk terug via Arthur. Maar voor hen is dit soort ophef ook een soort schade. Alhoewel ze gewoon zijn gecompenseerd, alleen daar heb je het niet over.’

Je regisseert ook fictiefilms. Heb je destijds overwogen om er een spannende thriller van te maken in plaats van een hybride documentaire?     

‘Toen er in het begin nog weinig mensen mee wilden werken aan de documentaire, dacht ik daar zeker over na. Maar uiteindelijk draait deze documentaire, in mijn optiek, ook om al die bizarre details en wendingen. En gek genoeg is het spannender als je ziet en voelt dat het écht is. Ik heb er ook voor gekozen om de acteurs tijdens de verhoorscènes rechtstreeks in de camera te laten kijken. Dat zie je in documentaires niet zo vaak, waardoor je op momenten vergeet dat acteurs het naspelen.’

Geloof jij dat de kunstwerken echt vernietigd zijn?

‘Nee, ik ben er nog niet helemaal van overtuigd. Ik denk zeker dat de moeder van Dogaru er een paar in de oven heeft gestopt, maar er zijn te veel leads die doen vermoeden dat er nog een paar intact zijn. Iemand zou Mariana Dragu [de conservator die als eerste alarm sloeg bij de Roemeense autoriteiten] bijvoorbeeld hebben ingefluisterd dat de werken ‘veilig’ zijn. Ook is er een Griekse kunstdief die beweert twee van de werken van de Kunsthal-roof te bezitten.  

Mijn allergrootste angst was natuurlijk dat men tijdens het draaien of monteren ineens een schilderij terug zou vinden. Zo’n scoop kun je met zo’n ingewikkelde film nooit aan. Zoiets heeft een heel ander tempo.’

Dan zou je nog een vervolg moeten maken.

‘Ja, wie weet. Er zijn nog zoveel verhalen in de kunstwereld. Over de liefde voor de kunst, de verzamelwoede, de meestervervalsingen. Arthur heeft nog duizend andere verhalen waar je je vingers bij aflikt. Die hoop ik in de toekomst nog wel een te vertellen.’