Een ode aan het vooroorlogse Amsterdam en haar Joodse ziel

Ongeveer een jaar later overleed Beerends’ moeder, wat haar opnieuw aan het denken zette: ‘Bij haar overlijden herdacht ik vooral de mooie momenten uit haar leven en wat ze mij geleerd heeft. Ik realiseerde me dat bij het herdenken van de Joodse gemeenschap de nadruk vooral ligt op de Holocaust en bijna niet op de mooie dingen uit het dagelijks leven van vóór de Tweede Wereldoorlog.'

'In diezelfde periode werd het Holocaust namenmonument in Amsterdam geplaatst. Een belangrijk monument waarbij iedere steen een mens herdenkt. Een mens met een naam, een geboorte- en een sterfdatum. Ik heb met Nesjomme geprobeerd om een filmisch monument te maken voor het leven van al die mensen tussen die twee data.’

Om die periode te ontdekken, begon Sandra Beerends een onderzoek in haar eigen misjpoge: ‘Dat is mijn Joodse familie in de breedste zin van het woord, dus iedereen die maar een beetje tante, neef, nicht of buur is.’ Die zoektocht naar informatie vroeg om een zorgvuldige aanpak. Beerends vertelt: ‘Er is door de oorlog zo’n gat geslagen in de geschiedenis dat het voor veel Joden moeilijk is om onbevangen over het leven van daarvoor te vertellen. De mensen die momenteel nog uit eigen ervaring over de vooroorlogse periode kunnen spreken, zijn erg oud. Voor je het weet, gaat het gesprek weer over de oorlog. Ik wilde met deze film juist een ode aan het leven maken en zo een universeel verhaal over menselijkheid vertellen.’

Naast haar eigen interviews las en keek Beerends reeds bestaande interviews en dook ze in het archief van Steven Spielbergs Shoah Foundation. De verzamelde informatie uit dagboeken, archieven en gesprekken gaf Beerends een enorme rijkdom aan verhalen. ‘Ik besloot al die anekdotes tot een ketting aaneen te rijgen en daarmee één verhaal te vertellen.’

Dit werd het verhaal van het fictieve personage Rusha die in briefvorm verslag doet aan haar broer Max die naar Indonesië is geëmigreerd. Beerends: ‘Door deze vertelvorm kon ik alle verschillende bevolkingslagen aan bod laten komen. Bijvoorbeeld de arme en rijke Joden, maar ook de religieuze en minder religieuze. Politiek-bewuste joden, zoals de werkers in de diamantindustrie. Ik ben altijd al geïnteresseerd geweest in dingen die er niet meer zijn en wilde ook in dit geval weten hoe die mensen leefden in het interbellum in Amsterdam.’

Sandra Beerends, die zelf in Amsterdam woont, beschouwt de hoofdstad van zowel toen als nu als een echte migrantenstad. ‘Ik wil dat mensen in het Amsterdam van nu zich realiseren dat ze op de schouders staan van de mensen die er voor hen waren. Zij hebben iets achtergelaten, qua gebouwen, qua gedachtegoed. De Joden die naar Amsterdam kwamen, kwamen uit Portugal, Spanje en Oost-Europa. Ze namen allemaal iets mee van waar zij vandaan kwamen. Het DNA van de migranten in zo’n stad als Amsterdam voel je nu nog steeds.’

‘Mijn moeder kwam vanuit Indonesië naar Amsterdam, dus ik ben zelf ook onderdeel van die migrantengeschiedenis. Zo herkende ik de ‘bagage’ die de Joodse gemeenschap door de oorlog met zich meedraagt. Ook het niet willen praten over vroeger herinnerde me aan hoe mijn moeder omging met de oorlog in Nederlands-Indië. In de film wilde ik zo ver mogelijk wegblijven van de oorlogsverhalen, maar je ontkomt er nooit helemaal aan. Als kijker voel je constant spanning bij het zien van de onschuldige mensen op archiefbeeld: deze mensen weten hier nog niet wat er ging gebeuren, wij weten het wel.’

Tijdens de research werd Beerends geraakt door het vertrouwen in de mensheid dat zij terugvond in alle verhalen die ze las, hoorde en zag. ‘Die solidariteit na de Eerste Wereldoorlog, de wil om de wereld beter te maken en dingen voor elkaar te doen speelde een grote rol. Niet alleen voor je familie, maar ook voor je omgeving. Er waren zoveel jonge soldaten omgekomen en iedereen zei: “Dit nooit meer.” Er was een hoopvol geloof dat er een nieuwe wereld zou komen en dat mensen dat samen gingen opbouwen. Dat is een gevoel dat we in de wereld van nu missen.’

Nesjomme is net als Ze noemen me Baboe een documentaire die volledig uit archiefbeeld bestaat. Beerends: ‘Ik word een soort spons als ik aan een nieuw project begin. Dan wil ik alles lezen, luisteren en kijken over het onderwerp. Op een gegeven moment zit mijn hoofd vol mooie beelden en gebeurtenissen en ga ik onderzoeken hoe die in mijn film passen.’

Het zoeken naar specifiek archiefbeeld omschrijft Beerends als ‘een vorm van archeologie’. ‘Soms hoop je dat je iets unieks vindt, maar kom je het nergens tegen. Ik wilde bijvoorbeeld archiefbeeld tonen van het Joodse feest Pesach, een rituele broodverbranding, maar ik kon het niet vinden. Uiteindelijk kwam ik het per toeval tegen toen ik een oud nieuwsfragment keek en in een omschrijving van een andere clip er iets over zag staan.’

Het archiefbeeld dat Beerends vond bevatte geen geluid, met uitzondering van de scènes met muziek en zang. Sound designer Mark Glynne zorgde dat alle beelden voorzien werden van realistisch omgevingsgeluid. Beerends: ‘Het sound design van Glynne, de muziek van Alex Simu en de vertellende stem van Rifka Lodeizen zijn als een soort orkest dat op elkaar afgestemd moet zijn.’

De keuze voor actrice Rifka Lodeizen als stem voor het personage Rusha lag voor Sandra Beerends voor de hand. ‘Eigenlijk had ik haar al vanaf het begin af aan in mijn hoofd. Ik vond het belangrijk dat het verhaal door een Joodse Amsterdammer werd verteld. Daarnaast vind ik haar stem heel erg mooi en warm. Er zit iets zorgzaams in, waardoor je haar makkelijk als gids accepteert. Ik hoop dat Rifka’s stem een opening biedt, een soort verbazing en verwondering naar een andere tijd. En dat mensen die niks van dit leven weten, ook mee kunnen reizen en zich misschien afvragen: Hoe heeft dit kunnen gebeuren? En wat kan ik nu doen om te zorgen dat deze geschiedenis, in welke vorm dan ook, zich niet herhaalt?’

De documentaire Nesjomme (Neshoma) is een co-productie van Family Affair Films en NTR. De film gaat in première tijdens IDFA 2024 en zal vanaf 2 januari 2025 in de Nederlandse bioscopen te zien zijn en in het najaar van 2025 bij de NTR op NPO 2, NPO Start en NPO Doc