2Doc

The Return: Life after ISIS

VPRO

In Syrië worden na de val van IS in 2019 westerse, door IS geradicaliseerde, vrouwen geïnterneerd in onder andere het Koerdische kamp Roj. Canada, de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Duitsland en Nederland willen hen niet terughebben en de rest van de wereld bekijkt de vrouwen met argwaan en haat.

Een van de geradicaliseerde vrouwen in kamp Al-Roj in het noordoosten van Syrië is Shamima Begum. Ze verliet op haar vijftiende Londen om met twee schoolvrienden naar Syrië te reizen en trouwde met een ISIS-terrorist. Britse journalisten ontdekten haar in 2019, hoogzwanger, in een Syrisch kamp. Haar gebrek aan wroeging in de eerste interviews leidde tot verontwaardiging. Uiteindelijk verloor zij haar staatsburgerschap.

De Spaanse regisseur Alba Sotorra kreeg toegang tot kamp Al-Roj dankzij Koerdische strijders die ze in Syrië had gevolgd voor haar film Commander Arian. Toen ze in maart 2019 de westerse vrouwen voor het eerst sprak, waren ze zeer gesloten. Denken en voelen was te moeilijk voor hen en zwijgen bood bescherming. Ook durfden ze zich niet uit te spreken, omdat groepjes vrouwen, die trouw zijn gebleven aan ISIS druk uitoefenen op hun kampgenoten.

Wat moet er met deze vrouwen en hun kinderen gebeuren? Dat is een groot vraagstuk voor zowel westerse als niet-westerse regeringen. The Return - Life after ISIS laat zien hoe de geradicaliseerde vrouwen in workshops op zoek gaan naar inzicht in wat achter hen ligt en in dat wat nog komen gaat.

Regie: Alba Sotorra

Op deze pagina

Regisseur Alba Sotorra: ‘Dezelfde Koerdische vrouwen die zoveel van hun geliefden door IS zijn verloren, zorgen nu voor IS-vrouwen'

Interview door Anne van Blijderveen

Maandenlang zat regisseur Alba Sotorra (1980) in de frontlinies tegenover IS. Ze volgde commandant Arian van de YPJ, het Koerdische vrouwenleger voor een andere film. Daarna maakt ze de documentaire The Return: Life After ISIS waarbij ze de vrouwen van IS-strijders in de ogen kijkt.

Alba Sotorra heeft van dichtbij de gruwelen van IS gezien. Ze heeft Koerdische vrienden en collega's door hen verloren. Toch wilde ze deze film maken. Hoe kwam ze daartoe? En waarom wilde ze de daders in beeld brengen en niet de slachtoffers? 2Doc.nl gaat met haar in gesprek.

Hoe kreeg u toegang tot kamp al-Roj?
‘Sinds 2015 film ik al in Syrië en doordat ik goede connecties heb met mensen in de regio hoorde ik al snel van dit kamp. Het is ontstaan na de val van Raqqa, dus het bestond al wel even voordat ik er kwam. Een Koerdische commandant verleende me toegang tot het kamp.’

Waarom wilde u een film maken over de vrouwen in dit kamp?
‘Dat komt door mijn ervaringen met het vrouwelijke leger van de Koerden. Ik heb ontzettend veel doden gezien. Ik kon maar niet begrijpen waarom zoveel jonge mensen zich bij IS voegden. Bovenal jonge, westerse vrouwen. Ondanks deze vragen, wilde ik aan het begin van het filmproces focussen op de Sevinaz Evdike, de vrouw die de workshops leidt. Ik vond het zo bizar om te zien dat dezelfde Koerdische vrouwen die zoveel van hun vrienden en familie door IS zijn verloren nu voor deze IS-vrouwen zorgden. Ik wilde hun worstelingen vastleggen. Door mijn ervaringen had ik vooroordelen over deze IS-vrouwen. Ik vertrouwde hen niet, dit werd gevoed doordat de IS-vrouwen in het begin niet open met communiceerden.’

© Alba Sotorra

Regisseur Alba Sotorra

Wilden alle vrouwen meewerken?
‘Nee. Alleen de vrouwen die meededen aan de workshop om in het reine te komen met zichzelf wilden meewerken. Deze vrouwen hadden enorm spijt van hun keuzes en wilden niks meer met IS te maken hebben. Ik volgde in eerste instantie ook alleen deze workshop, de interviews met de vrouwen heb ik pas maanden later gedaan. Tot dan toe waren ze naar behandeld door de media en sommigen waren daardoor zelfs hun nationaliteit kwijtgeraakt. Doordat ik steeds aanwezig was, gingen ze mij meer vertrouwen en vice versa.’

Heeft u de vrouwen die u vastlegde gescreend op hun intenties?
‘De vrouwen die pro-IS zijn, zouden nooit meedoen aan de workshop. Die vrouwen hebben ons ook bedreigd. De vrouwen die de workshop bleven volgden, stonden er dus heel anders in. We hebben wel nagetrokken wie ze waren en met archiefmateriaal hun verhalen ondersteund.’

Ik was in tweestrijd toen ik de documentaire keek. Ik voelde sympathie voor de vrouwen die u hebt gevolgd. Tegelijkertijd zijn dit ook vrouwen die een terroristische organisatie hebben gesteund en ze leken niet allemaal evenveel berouw te tonen. Hoe ging u daarmee om?
‘Ik dacht dat ik geen sympathie voor deze vrouwen kon hebben door alles wat ik heb meegemaakt. Ik dacht niks met hen gemeen te hebben, maar als je tijd in elkaar investeert, kom je erachter dat er echt wel overeenkomsten zijn. Dat bewijst voor mij weer dat je met een open houding in het leven moet staan en je mening niet moet laten vormen door anderen.

Daarbij moet je ook bedenken dat iedereen fouten kan maken. Hun fout is heel groot en heeft enorme gevolgen, maar de vrouwen in mijn film zien dit ook in. Ik heb zeker begrip voor de meisjes die heel jong zijn vertrokken. Shemima Begum was vijftien jaar. Ik twijfel niet aan haar spijt, ik geloof haar. Bij oudere vrouwen worstel ik daar meer mee. Ik kan me gewoon moeilijker voorstellen dat je op volwassen leeftijd zo’n keus maakt.’

Tekst gaat verder na afbeelding

'Het geweld van IS moet worden getoond. Toch denk ik dat het essentieel is om de daders te begrijpen om het conflict op te lossen.'

© Alba Sotorra / VPRO

Wat heeft u verrast tijdens het draaien?
‘De kracht van de Koerdische vrouwen. Ik ben ervan overtuigd dat vrouwen een bijzonder vermogen hebben om vrede te bewerkstelligen. Zij kunnen situaties benaderen waarin enorm veel geweld is geweest en via dialoog weer een uitweg vinden. Dat is wat de Koerdische vrouwen doen in de workshops met IS-vrouwen: een duurzame weg naar vrede zoeken voor een betere toekomst.’

Ik kan me voorstellen dat mensen zullen zeggen: ‘waarom zou je focussen op aanhangers van een terroristische organisatie, op daders? Waarom niet op slachtoffers als de Jezidi’s?’ Wat is uw reactie daarop?
‘Daar moeten ook films over worden gemaakt, het geweld van IS moet worden getoond en dat gebeurt ook. Toch denk ik dat het essentieel is om de daders te begrijpen om het conflict op te lossen. Want hoe kon IS in hemelsnaam zo’n invloed uitoefenen op duizenden westerse tieners en adolescenten? Om dit in de toekomst te voorkomen moeten we het narratief rondom Syriëgangers veranderen.

De commandant van kamp al-Roj bracht heel mooi onder woorden waarom ze voor daders zorgt. Als ze voor een IS-vrouw of kind zorgt, denkt ze weleens: 'waarom doe ik dit? Geliefden van me zijn er niet meer door IS en nu help ik een van hen.' Haar antwoord op die vraag is: 'ik doe het zodat dit geweld in de toekomst niet meer plaatsvindt. We kunnen de haat niet in stand blijven houden.''

Wat hoopt u dat deze documentaire teweeg zal brengen bij de kijker?
‘Ik hoop dat ik met deze film het frame rondom de repatriëring van IS-vrouwen en kinderen kan veranderen. Ik hoop dat deze film mensen handvatten biedt om over dit onderwerp te praten en een mening te vormen. Ik wil benadrukken dat het niet klopt dat het gevaarlijk is om deze vrouwen terug te halen. Uit cijfers blijkt namelijk dat de kans dat iemand terugvalt in terrorisme ontzettend klein is. Veel kleiner dan bij criminaliteit.

Ik geloof dat het zelfs veiliger is om de vrouwen terug te brengen. De kampen zijn niet veilig en wat denk je wat er met de kinderen gaat gebeuren die opgroeien zonder kansen in oorlogsgebied? De kampen worden nu al gebruikt door IS voor propaganda. Ze zeggen: ‘zie je wat het westen doet met onze vrouwen en kinderen? Ze laten ze zitten en schenden mensenrechten.’ Ik denk ook dat deze vrouwen de sleutel kunnen zijn bij preventie. De meesten zijn zeer welwillend om mee te werken. Zij kunnen ervoor zorgen dat andere meisjes en vrouwen niet dezelfde fouten zullen maken.’

'The Return: Life After ISIS' in de media

Meer over ISIS

Helmut Boeijen over 'The Return'

‘Weet jij wat de Jihad echt inhoudt?’ zegt de ene kleuter tegen de andere. ‘De Jihad is belangrijk. Als je een Jihadi bent, kan niemand je pijn doen. Je bent je eigen baas, begrijp je?’ Intussen klauteren ze samen op een geïmproviseerd klimrek in Kamp Al-Roj. ‘En als je sterft als Jihadi, ga je rechtstreeks naar het paradijs.’

De kinderen zijn zojuist met hun moeders gearriveerd in het gevangenenkamp in het Noordoosten van Syrië en zullen daar nog een aanzienlijke tijd verblijven. De vrouwen komen oorspronkelijk uit Groot-Brittannië, Canada, de Verenigde Staten, Duitsland én Nederland. In hun geboortelanden zijn deze ‘bruiden’ van de terreurbeweging Islamitische Staat echter helemaal niet meer welkom. Maar waar moeten ze dan heen? En wat willen ze, ouder en soms wijzer, eigenlijk zelf?

© Eva Roefs / 2doc.nl
Abonneer je hier!

The Return: Life after ISIS portretteert de vrouwen, waaronder Hadifa Haddouch en Nawal Hammoudi uit Nederland, terwijl hun leven in de pauzestand staat en er alle gelegenheid is om te reflecteren op hun jeugd in het westen, hun bekering tot de fundamentalistische Islam en hun, veelal ellendige, tijd in het kalifaat. Regisseur Alba Sotorra Clua omkleedt deze herinneringen met beelden van de oorlog tegen Islamitische Staat en propagandavideo’s van de bruten zelf.

Is het voor te stellen dat de westerse tieners – want zo oud waren ze meestal toen ze radicaliseerden – ten prooi vielen aan de perverse IS-ideologie? Of valt het deze zusters van Laura H wel degelijk aan te rekenen dat ze afreisden naar het kalifaat en daar onderdeel werden van een regime dat zich schuldig maakte aan alle mogelijke mensenrechtenschendingen? Ook al kleeft er aan hun eigen handen, omdat ze thuis voor de kinderen moesten zorgen, dan toevallig geen bloed.

‘Ik wil naar huis en niet verplicht worden om hier te zijn’, moppert de Canadese Kimberly, die beweert dat ze zelfs nog nooit een verkeersboete heeft gehad. ‘Waarom wordt me de toegang tot mijn land en kinderen ontzegd?’ Haar begeleidster, de doorgaans vergevingsgezinde Koerdische vrouwenrechtenactiviste Sevinaz Evdike, reageert fel. ‘Jij misschien niet, maar je echtgenoot misschien wel. Hij kan mijn neef vermoord hebben. Mijn buurman. Mijn leraar. Of mijn vriend.’

In kampen zoals Roj bevinden zich zo’n 64.000 vrouwen en kinderen van Islamitische Staat. Deze indringende film ontdoet hen van hun afzichtelijke IS-tronie en geeft hen weer een menselijk gezicht, zónder dat ze daarmee automatisch ook de verantwoordelijkheid voor hun eigen keuzes mogen ontlopen. Verdient Hoda Muthana, een jonge Amerikaanse vrouw die onder de noemer @UmmJihad duizenden opruiende tweets plaatste, bijvoorbeeld ook een tweede kans?

Feit is dat vrouwen zoals zij worden uitgekotst door hun vroegere omgeving, waarnaar ze nu maar al te graag zouden terugkeren. Ze zitten daardoor gevangen in een soort niemandsland tussen de droom die een nachtmerrie werd - óók voor hen - en het andere leven dat hen - vanwege begrijpelijke overwegingen - niet wordt vergund. Dat schept getuige deze krachtige en ook belangwekkende film weliswaar een band, maar lijkt tegelijkertijd ook onhoudbaar. Al is het alleen vanwege die kinderen.

Wil je niet langer wachten op de tv-uitzending om een documentaire te kijken? Met de 2Doc Weekly kijk je iedere zondag alle films van de aankomende week vooruit. Sluit je aan bij de grootste documentaire-community van Nederland en abonneer je op de 2Doc Weekly.

Best bekeken documentaires